Faiz, ekonomik ve hukuki sistemlerde yüzyıllardır tartışma konusu olmuş, dinî ve etik boyutlarıyla da toplumların gündeminde kalmaya devam etmiş bir kavramdır. Faiz, en genel anlamıyla, ödünç verilen bir paranın, belirli bir süre sonra anaparanın üzerine eklenen bedel ile geri alınmasıdır. Kimi hukuk sistemlerinde yasal bir kazanç olarak görülürken, özellikle İslam başta olmak üzere bazı dinî sistemlerde haram ve zulüm olarak değerlendirilmiştir. Bu yazıda, faiz kavramı hem dinî hem de hukuki bakış açılarıyla ele alınacaktır.
Faizin Tanımı ve Temel Özellikleri
Faiz, ekonomik anlamda bir sermaye maliyeti ya da ödünç alınan paranın kullanımı karşılığında ödenen bedel olarak tanımlanır. Borç alan kişi için bir maliyet, borç veren kişi için ise bir getiri niteliği taşır. Faizin temel özellikleri; vade, anapara, faiz oranı ve geri ödeme zamanı gibi unsurları içerir.
Faiz kavramı genellikle şu türlerde karşımıza çıkar:
-
Basit faiz: Yalnızca anapara üzerinden hesaplanır.
-
Bileşik faiz: Anapara ve önceki dönemlerin faizlerinin toplamı üzerinden hesaplanır.
-
Gecikme faizi: Ödeme tarihinin geçirilmesi durumunda uygulanan faiz türüdür.
İslam’da Faiz (Riba) Kavramı
İslam dininde faiz kavramı “riba” olarak adlandırılır ve Kur’an’da açık bir şekilde yasaklanmıştır. Faiz yasağı, hem ekonomik hem de ahlaki bir temele dayandırılmıştır. İslam’a göre ekonomik ilişkilerde adaletin, karşılıklılığın ve sosyal refahın sağlanması esas olduğundan, faizin gelir dağılımını bozduğu ve zengin ile fakir arasındaki uçurumu artırdığı düşünülmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de faizle ilgili en açık ifadeler Bakara Suresi 275–279. ayetlerinde yer alır:
“Faiz yiyenler, ancak şeytan çarpmış kimsenin kalktığı gibi kalkarlar… Allah faizi yok eder, sadakaları ise artırır…” (Bakara, 2:275-276)
Bu ayetlerde Allah’ın faizi haram, ticareti ise helal kıldığı belirtilir. Ayrıca faiz alanların Allah ve Resulü ile savaştıkları bildirilerek, bu fiilin ne kadar ağır bir günah olduğu vurgulanır.
Peygamber Efendimizin Hadislerinde Faiz
Hz. Muhammed (s.a.v.) de birçok hadisinde faizi şiddetle kınamıştır. Bir hadiste şöyle buyurur:
“Yedi helak edici şeyden kaçının.” Bunlardan biri de faiz yemektir. (Buhari, Müslim)
Diğer Dinlerde Faiz Anlayışı
Hristiyanlık
Hristiyanlıkta da faiz bir dönemler büyük ölçüde yasaklanmıştır. Özellikle Orta Çağ’da Katolik Kilisesi, faizi yasaklayan birçok karar almıştır. Thomas Aquinas gibi teologlar, faizi “doğaya aykırı” olarak nitelendirmiştir. Ancak zamanla bu görüşlerde yumuşama olmuş ve özellikle Protestanlık ile birlikte faiz uygulamaları Hristiyan dünyasında meşrulaşmıştır.
Yahudilik
Yahudilikte faiz, sadece Yahudi toplumu içerisindeki borç ilişkilerinde yasaktır. Tevrat’ta “Kardeşine faizle borç verme” buyruğu yer alırken, Yahudi olmayanlara faizle borç vermek serbest bırakılmıştır. Bu durum tarihsel süreçte Yahudi topluluklarının bankerlik mesleğinde etkin rol almasına neden olmuştur.
Modern Hukuk Sistemlerinde Faiz
Modern hukuk sistemlerinde faiz, ekonomik hayatın vazgeçilmez bir parçası olarak kabul edilir. Kapitalist sistemin temel dinamiklerinden biri olan faiz, yatırım ve tüketim kararlarını etkileyen önemli bir araçtır. Faiz, kredi piyasalarının işleyişi, para politikalarının düzenlenmesi ve finansal istikrarın sağlanması açısından önem taşır.
Türk Hukuku’nda Faiz
Türk hukuk sisteminde faiz, hem Borçlar Kanunu hem de Türk Ticaret Kanunu kapsamında düzenlenmiştir. Türk Borçlar Kanunu’nun 88. maddesine göre, para borcu içeren sözleşmelerde faiz oranı taraflarca belirlenmediği takdirde yasal faiz oranı uygulanır.
Yasal faiz oranı, Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından belirlenir. Ticari işlerde ise ticari faiz ya da avans faizi uygulamaları geçerlidir. Ayrıca temerrüt faizi ve gecikme faizi gibi farklı faiz türleri de hukuken meşrudur.
Anayasa ve Diyanet Yaklaşımı
Türkiye Cumhuriyeti laik bir devlet olduğu için hukuk sistemi dini esaslara dayandırılmaz. Ancak vatandaşların büyük çoğunluğunun Müslüman olması nedeniyle, Diyanet İşleri Başkanlığı faiz konusunda fetvalar yayımlamakta ve bu uygulamaları dinî açıdan değerlendirmektedir. Diyanet’e göre bankalardan alınan faiz gelirleri haramdır ve kullanılmamalıdır.
Katılım Bankacılığı ve Alternatif Sistemler
İslam’da faizin haram kılınması, faizsiz finans sistemlerinin gelişmesini teşvik etmiştir. Katılım bankacılığı olarak adlandırılan bu sistem, “kâr-zarar ortaklığı” modeli ile çalışır. Müşteri bankaya para yatırır, banka bu parayı ticari faaliyetlerde değerlendirir ve elde edilen kârı müşteriye dağıtır. Böylece faiz değil, kârdan pay alınır.
Bu model, hem İslami hassasiyetleri olan bireyler hem de etik finans ilkelerine önem verenler için cazip hale gelmektedir. Günümüzde Türkiye başta olmak üzere birçok İslam ülkesinde katılım bankaları yaygınlık kazanmıştır.
Günümüzde Faiz Tartışmaları
Modern dünyada faiz konusu hâlâ tartışmalı bir alan olarak varlığını sürdürmektedir. Küresel ekonomik krizler, yüksek enflasyon dönemleri ve gelir dağılımındaki adaletsizlikler faizin etik yönünü tekrar gündeme taşımaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde yüksek faiz oranları, borçluluk düzeyini artırmakta ve ekonomik istikrarı tehdit etmektedir.
Buna karşın merkez bankaları faiz oranlarını kullanarak para arzını ve enflasyonu kontrol altında tutmayı hedefler. Bu da faizin ekonomik sistem açısından ne denli hayati bir araç olduğunu gösterir.
Faiz, hem dini hem de hukuki bakımdan önemli ve tartışmalı bir konudur. İslam dini faiz alımını ve vermeyi kesin bir dille yasaklarken, modern hukuk sistemleri faizi ekonomik bir araç olarak kabul etmektedir. Bu farklılık, bireylerin ve kurumların finansal tercihlerinde belirleyici rol oynamaktadır. Günümüzde faizsiz finans uygulamalarının artması, dinî hassasiyetlerin ekonomik sistemle nasıl bağdaştırılabileceğine dair önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Faizin yasaklanmasının arkasında yatan temel düşünce, adaletli bir ekonomik sistem kurmak ve insanların sömürülmesini engellemektir. Bu hedef, sadece dini değil, aynı zamanda hukuki ve sosyal bir gayedir. Bu nedenle, gerek bireysel gerek kurumsal düzeyde finansal kararlar alınırken hem etik hem de hukuki boyutların dikkate alınması büyük önem taşımaktadır.
